Het gebouw
een unieke combinatie van monumentale waarden en moderne architectuur
Museum Het Warenhuis bestaat uit twee rijksmonumentale panden gecombineerd met een nieuwbouwdeel bestaand uit een modern vormgegeven tentoonstellingsruimte.
De rijksmonumenten zijn de voormalige winkel aan de Markt no. 2 en het dito woonhuis annex warenhuisje aan de Markt op no. 2a. Beide panden werden opgericht door het ondernemersechtpaar Antheunis-van den Ierssel.
Het pand Markt 2a is qua indeling een eenvoudig woonhuis met winkelruimte. De oorspronkelijke plattegrond is nog geheel intact. Wat het pand zeer uitzonderlijk maakt, zijn de vloer-, muur- en plafondschilderingen en decoraties van de hand van eigenaar Clement Benedictus Antheunis. Die genoot zijn opleidingen tot meester-schilder en meester-decoratieschilder in Zelzate en Gent. Zijn werk, in een stijl op het snijvlak van eclecticisme en art nouveau, is van zeer hoge kwaliteit. De schilderingen en decoraties in dit pand zijn vervaardigd tussen 1909 en ca. 1920. Het laat ontdekte bijzondere karakter van dit woonhuis is de reden dat het op de rijksmonumentenlijst is geplaatst.
Het pand Markt 2 is in 1920 voor de familie Antheunis gebouwd als winkel/warenhuis. Het is uitgevoerd in late overgangsarchitectuur. Het winkelpand bevat verkoopruimten op zowel de begane grond als op de eerste verdieping. Hier werd ooit een grote variëteit aan artikelen verkocht. Deze winkel was een belangrijke ontmoetingsplek in de kern Axel. Ook dit bijzondere pand bevat een rijk gedecoreerd interieur, waaronder een op karton geschilderd winkelplafond in geometrische art nouveau, een granitovloer en originele wandkasten.
Zowel in het woonhuis als in de winkel zijn de plafonds gedecoreerd met marouflages. Dat zijn in dit geval in totaal 21 olieverfschilderijtjes op doek, die in uitgespaarde ruimtes tegen de kartons zijn geplakt en zo zijn opgenomen in het geheel van de decoratie.
De schilderingen geven een bijzonder beeld van het werk van een goed opgeleide, zeer getalenteerde decoratieschilder in de eerste decennia van de twintigste eeuw. Uniek!
Exterieur museum – de buitengevels
Het museum Het Warenhuis ligt op een historische plaats aan de middeleeuwse Gentse Vaart.[1] Dat is nog te zien aan het aflopende marktplein en dit wordt herdacht in de naam Gentse Vaartstraat . Het museum is gehuisvest in een gebouw dat bestaat uit drie delen: Markt 2a, Markt 2 en een nieuwbouwdeel. Deze driedeling is af te lezen aan de buitenkant van het gebouw. De delen zijn elk in een verschillende periode in een kenmerkende stijl ontstaan. De delen zijn zo met elkaar verbonden dat er één museumgebouw is ontstaan.
Hier bespreken we de buitengevels van het hele gebouw voor zover die vanaf de straat zichtbaar zijn. De achtergevels van de beide monumentenpanden bevinden zich tegenwoordig op de binnenplaats (het atrium) van het museum.
Figuur 1 Markt 2a. Gevel zuidzijde.
- Markt 2a (1909) is van oorsprong een woon- én winkelpand. Het had dus beide functies: woonhuis én winkel. Het pand is uitgevoerd in eclectische stijl. Eclectisch wil hier zeggen dat er in de bouwstijl gebruik gemaakt is van elementen uit verschillende periodes. Dat is eclecticisme is typisch voor de periode (1880-1920). Het komt tegenwoordig ook weer voor in moderne kunst en architectuur en er zijn ook eerdere perioden waarin dit het geval is. Er zijn altijd wel periodes waarin ment teruggrijpt op wat eerder was.
Het pand is voor Axel uniek in zijn vormgeving. Het is een duidelijke, goede vertegenwoordiger van zijn tijd. In dit opzicht is het een Axels icoon.
Het gebruik als woonhuis en winkel is af te lezen aan de voorgevel die op de begane grond asymmetrisch is. Het rechter raam – het brede getoogde[2] kozijn - is van de winkel (een klein warenhuis) die hier van 1909 tot 1920 gevestigd was. De beide linker (schuif)ramen horen zijn van de vroegere woonkamer. De togen hebben de vorm van lunetten (‘halve maantjes’), die je ook tegenkomt in de schilderingen in de gang van Markt 2a. (De uiltjes zijn in lunetten geschilderd). De vorm van de togen is dus binnen min of meer herhaald.
De voorgevel is voor 2/3 langsgevel en voor 1/3 topgevel, nl. in het midden.
Metselwerk: machinale baksteen in kruisverband, voorzien van pleisterwerk banden, boogblokjes en topgevelafdekkingen. De topgevel heeft een topstukje en 2 hoeklisenen.[3]
De ramen op de verdieping zijn symmetrisch. Het rechter middelste raam is dat van de overloop. In deze gevel bevinden zich nog zes deels beschilderde (glasschilderingen[4]) glas-in-loodramen, ontworpen en gemaakt door C.B. Antheunis zelf.
De bogen boven de ramen komen zowel voor bij Markt 2a als bij Markt 2. Bij Markt 2a zijn de kozijnen getoogd, bij Markt 2 zijn ze rechthoekig. Bij Markt 2 is het metselwerk boven de ramen getoogd
De gootlijst is voorzien van een profiel. Er zit een sierrand aan gefreesd.
Figuur 2 Schilddak
Het dak is een zgn. schilddak. (bestaat uit 2 driehoeken en 2 trapeziumvormige vlakken). Dit daktype werd veel gemaakt in de jaren ’30, dit pand is dus een redelijk vroeg voorbeeld. Het schilddak van Markt 2a is bovenop plat. Overigens bestaat het schilddak als daktype al veel langer.
Het stukje dak tussen de topgevel en het schilddak is een zgn. dwarskapje.
Dit pand stond op de gemeentelijke monumentenlijst en is sinds 2012 een Rijksmonument vanwege de unieke interieurschilderingen. Het is van buiten en van binnen gerestaureerd.
Figuur 3 Markt 2. Gevel westzijde
- Markt 2 (1920) is een beeldbepalend winkelpand met oorspronkelijk een inpandige woonkeuken op de begane grond. Het is gebouwd in oranjerode baksteen en dito gele decoraties en met natuurstenen accenten. Het pand omvat de kelderverdieping voor winkelopslag, de begane grond en de eerste verdieping die als winkel/warenhuis werden gebruikt, de tweede verdieping die als naai-atelier diende en daarboven nog een bergzolder.
Het winkelpand is gebouwd in een late overgangsstijl met enige Jugendstilinvloeden, noem het liever Art-Nouveau, vanwege de Belgische en Franse invloed.
De brede asymmetrische voorgevel is grotendeels een langsgevel, deels een betrekkelijk hoge topgevel.
Sinds 1995 is dit pand aangewezen als Rijksmonument. Het is gebouwd in gladde rode baksteen in kruisverband; met gele bakstenen decoraties, gootconsoles.
De winkelpui-kozijnen staan tussen lisenen. Glas-in-lood of speciaal glas in de topramen.
De vroegere goedereningang is tegenwoordig de hoofdingang van het museum.Als men dit deel van het gebouw buiten beschouwing laat, blijkt de rest van de gevel symmetrisch te zijn.
De vroegere winkelingang toont nog de oorspronkelijke deur. Opvallend zijn de kwartronde hoekruiten bij de verdiepte entree.
De kleuren van het houtwerk zijn conform de bevindingen van het kleuronderzoek dat gedaan is in opdracht van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Het gebouw is buiten en binnen gerestaureerd.
Symboliek in de natuurstenen consoles: germaans symbool voor leven en dood.
Lunetten in de gevel (‘togen’), ook in de schilderingen in de gang van Markt 2a (doorkijkjes in de nacht). Het pand is ontworpen met het doel een sterke blikvanger te zijn met een duidelijk eigen karakter, niveau en uniciteit in Axel. Het is een beeldbepalend object. Tegelijk verwijst het naar soortgelijke panden in Gent, Antwerpen, Den Haag en andere grote steden.
Enkele gevelkenmerken: natuurstenen plint met smeedijzeren hekwerkjes in panelen voor de ramen.
Ook dit pand heeft een schilddak met plat dak bovenop, Het is gedekt met rode tuile du nord.
Figuur 4 Expositieblok. Gevel oostzijde
- Expositiegebouw met depotkelder (2014), in postmodernistische stijl, gekenmerkt door gesloten muurvlakken in metselwerk en glaspartijen. Architecten: Hans en Nico Fierloos.
In het expositiegebouw wordt de kerncollectie van het museum getoond en wisseltentoonstellingen georganiseerd. De depotkelder dient om de museumcollectie die om museale of ruimtelijke redenen (nog) niet getoond kan worden onder optimale condities te bewaren.
Dit metselwerk is zeer specialistisch werk. Het is volgens kenners ook zeer goed uitgevoerd. De muurvlakken mogen niet te groot zijn, daarom worden ze gescheiden door verticale naden. Verder maken ze deel uit van een bijzondere zelfdragende constructie ter verkrijging van voldoende stevigheid.
Op het punt van het metselwerk is de architectuur beïnvloed door de Zwitsers-Italiaanse architect Mario Botta (*1943).
De muurvlakken zijn uitgevoerd in stootvoegloos metselwerk en doorgestreken lintvoegen. Stootvoegloos betekent dat er geen (voeg)specie is aangebracht in de verticale voegen. Die voegen zijn tussen de 1 en 4 mm breed. De horizontale voegen heten lintvoegen. Doorgestreken betekent dat de specielaag tussen lagen metselstenen in feite de een beetje verdiept gladgestreken cementlaag is. De kleur van de cementlaag is daarmee bepalend voor de kleur van de voeg.
Het doel van deze metselstijl is het benadrukken van de horizontale belijning van het gebouw.
Deze manier van voegen maakt het buitenschild van dit gebouw niet extra vochtig, of een biotoop voor insecten, omdat er een constante luchtcirculatie in de spouw bestaat.
De wand is versierd met vijf groepen van vier zwarte bakstenen banden, die verdiept liggen ten opzicht van het muurvlak. Het reliëf veroorzaakt ook schaduwwerking en verlevendigt daarmee de muren.
Het metselwerk is bij de ramen afgewisseld met strak afgewerkte natuurstenen drempels.
De hoge ramen in het ronde muurvlak zijn aan de binnenzijde beplakt met verduisteringsfolie. Dit geeft de ramen aan de buitenzijde een glanzend effect. Aan de binnenkant voorkomt deze folie dat bezoekers bij het bekijken van de vitrines verblind worden door invallend zonlicht.
De ramen bij de koffiehoek aan de kant van het voormalige stadhuis zijn van uv-werend glas en dienen ter voorkoming van verbleken/verschieten van kleuren van tentoongestelde voorwerpen, materialen en stoffen.
De nieuwbouw wordt aan de kant van Markt 2 en Markt 2a van de beide monumentenpanden duidelijk gescheiden door een verticale glaswand. Zo vormen de drie gebouwen een eenheid, terwijl de drie delen duidelijk visueel gescheiden blijven
De kelderverdieping waarin het museumdepot is gehuisvest heeft de zelfde oppervlakte als de raamloze ruimte van de 1e verdieping. Dat is te zien bij de koffiehoek, waar de natuurstenen depotbedekking doorloopt onder de overstek van de 1e verdieping. Die eerste verdieping noemen we de black box vanwege het ontbreken van ramen. Zo kan deze ruimte het best geklimatiseerd worden.
Ten slotte: het pand Markt 2a is links en rechts ingekaderd in een tweetal muurvlakken voorzien van horizontale aluminium strips/lamellen. Het linker muurvlak hoort bij de vergaderruimte. Het rechter muurvlak bevat een wagendeur naar de begane grond van het expositiegebouw. Die deur wordt gebruikt voor het in- en uitrijden van (boeren)wagens, rijtuigen en andere grote voorwerpen.
©PdB - OMD 10-09-2016 – Museum Het Warenhuis Axel
[1] Het eerste ‘kanaal’ van Gent naar de Westerschelde liep door Axel, onder het museum door. Het heette: het Axels vaardeken en werd vooral gebruikt voor het vervoer van turf en zout.
[2] Een getoogd venster is aan de bovenkant gebogen in de vorm van een segmentboog (= deel van een cirkel).
[3] Een liseen of lisene is een soort zuiltje dat iets uit de gevel steekt..
[4] Sommige fragmenten van het glas-in-lood zijn met glasverf beschilderd, gedecoreerd. De versieringen zijn dus niet ‘gebrand’.